Πετεφρής: Κλεώνυμον

ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΣΑΑΤΣΟΓΛΟΥ- ΠΑΛΙΑΔΕΛΗ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΣ –Ιστορία και τέχνη στην αρχαία Μακεδονία
ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ 2003

Παρουσίαση της 14ης Νοεμβρίου 2003


Ενα μικρό λεύκωμα,με εκατόν σαράντα πέντε σελίδες, εκατόν εικοσι πέντε εικόνες, χάρτες και διαγράμματα, με έναν βιβλιογραφικό οδηγό. Υπό τον άπαξ μνημονευόμενο στις πηγές και ευρηματικό τίτλο Μακεδονίς που έχει τη σημασία του.Με παράθεση δεκατεσσάρων χωρίων από βασικές αρχαίες πηγές,και σε μετάφραση, πλην ενός.Το κείμενο έχει την έκταση μεγάλου άρθρου εγκυκλοπαίδειας.Χρησιμοποιήθηκαν δημοσιευμένα αποτελέσματα ανασκαφών, οδηγοί, κατάλογοι εκθέσεων και μουσείων, μονογραφίες. Μια πρωινή βοσκή στις ημερομηνίες με οδήγησε στο πρώτο συμπέρασμα: επί έναν αιώνα , έως το 1977,χρονιά των βασιλικών τάφων,έβγαινε ένα σημαντικό βιβλίο στα έξη χρόνια.Από το 1978 έως το 1991, χρονιά του λησμονητέου πλέον «μακεδονικού», είχαμε τρία έργα τον χρόνο.Στην δεκαετία 1991-2000, έχουμε πέντε έργα τον χρόνο.Η δεκαετία των δύο μηδενικών τιμάται μόνον με έναν τίτλο, παρότι διανύουμε τον τρίτο της χρόνο. Μη βιάζεστε: δεν πρόκειται για γνωστική έκρηξη. Ενας οικονομολόγος θα είχε πολλά αχ και βάχ να αναφωνήσει αν του δίναμε τους ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους κάθε περιόδου και του ζητούσαμε την ακριβή σχέση απόδοσης έργου για κάθε περίπτωση.
Από αυτόν τον λειμώνα, η Χρύσα Παλιαδέλη, συνθέτει το υλικό της, χωρίζοντας πρόλογο, πέντε μέρη και επίλογο που περιλαμβάνει μια πινελιά της ρωμαϊκής περιόδου.Τα πέντε μέρη διαθέτουν διακριτή ιστορική και αρχαιογνωστική παράγραφο.


Το έργο ανήκει καθαρά στην κατηγορία των επιτομών.Αλλά διαθέτει ικανοποιητικά χωνεμένη την ελληνική και φιλελληνική άποψη για την ιστορία και αρχαιολογία της Μακεδονίδος γής και όχι του κράτους της Μακεδονίας.Η ουσιαστική συμβολή της Παλιαδέλη προέρχεται από την ενεργό ανάμιξή της στα αρχαιολογικά δρώμενα των καιρών,όπου τοποθετεί την έρευνά της και των συναδέλφων της σε μία ισότιμη και αντικειμενική βάση,τονίζοντας τα νέα στοιχεία που υπάρχουν, όπως ,προχείρως, τα περί ολόγλυφης πλαστικής του 4ου αιώνα. Εδώ θα είχα να παρατηρήσω, ότι η ιστορία έχει τον χαρακτήρα του χρονικού και ενδεχομένως δυσκολεύει έναν αμέριμνο αναγνώστη.Φυσικά, η εξακρίβωση των αντιθέτων τάσεων και η εξισορρόπησή τους σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο,υπερβαίνει τα όρια της συγγραφής της, όχι διότι δεν έχει την ικανότητα της σύνθεσης, αλλά επειδή πρόκειται για ζητήματα που δεν είναι ακόμη σαφή στην γενική βιβλιογραφία.Ας πούμε, η Ολυνθος , ως αποικία και ως μικροκράτος καταστράφηκε ακριβώς από τους ανθρώπους που έχτισαν τις Αιγές και την Πέλλα.Τι σημαίνει όθεν το ιπποδάμειο της Ολύνθου σε σχέση με τα εκπληκτικά διόροφα των Πετρών; Ποια είναι η ενιαία πολιτισμική τους βάση; Είναι η γεωγραφία και το κλίμα που καθορίζει τις μορφές ή η ιωνικότητα και αιολικότητα των αρχαίων κατοίκων; Ποιοι κατοικούσαν την αρχαϊκή Σίνδο; Ποιοι το Αρχοντικό; Σε αυτά τα ζητήματα επικρατεί δισταγμός και ισχύουν όσα προαιωνίως κατέθεσαν παλαιοί ερευνητές. Άποικοι από την νότια Ελλάδα, Φρύγες, Παίονες, Θράκες, Μυκηναίοι, Βοττιείς,Μύγδονες, Ορέστες, παραμένουν θαυμάσια ονόματα για σύγχρονους συλλόγους και σωματεία, αλλά παραμένουν πεισματικώς φάσματα, βοηθούντων και των επιστημονικών σχολων άλλων κρατών, που ετεροχρονίζουν συστηματικά την ιστορία και δημιουργούν στους Ελληνες επιστήμονες δισταγμό να αναμιχθούν με ζητήματα ενεργού πολιτικής, ακριβώς επειδή έχουν αποδεχτεί την εμφύλια άποψη του πολιτικού πολιτισμού και δεν σπούδασαν επειδή ήθελαν να αποδείξουν κάτι,αλλά για να ασχοληθούν με αυτό που τους εθέρμαινε. Αυτόν τον σκόπελο η Παλιαδέλη τον γλυτώνει ήδη από τον τίτλο, θέτοντας την λέξη Μακεδονίς, επίθετο για το Γή, του Ηροδότου.Μιλάμε λοιπόν για την ιστορία που έχει διαπραχθεί και τα ευρήματα που έχουν ανακαλυφθεί σε συγκεκριμένο γεωγραφικό τοπίο.Οχι βέβαια στο στενό όριο της αρχαιότητας, όπου Μακεδονίς σήμαινε μια στενή λωρίδα προβούνων από την θάλασσα της Μεθώνης, χωρίς την Μεθώνη κι ως την Βέροια,χωρίς την Βέροια, αλλά μήτε και στο ευρύτατο και χαλαρό περιφερόμενο όριο του Βυζαντίου, όπου αναγράφεται ως Μακεδών, ένας κάτοικος χωριού στην Αδριανούπολη. Το Μακεδονίς στο βιβλίο σημαίνει «ο γεωγραφικός χώρος της σημερινής ελληνικής Μακεδονίας». Είναι ευφυές και πρακτικό.Η εξέταση ενός ζητήματος με επίκεντρο την γεωγραφία διευκολύνει τον αρχαιολόγο και κάνει το έργο του ιστορικού έργο ανιχνευτή.Η γεωγραφική προσέγγιση εξασφαλίζει πληρότητα στοιχείων, αφού αυτά καταγράφτηκαν και αυτά δημοσιεύτηκαν, αλλά μεταφέρει σε άλλους χώρους, ήκιστα επιστημονικούς, τον μετέπειτα διάλογο.Μας ξαφνιάζει δυσάρεστα που διάφοροι καταγράφουν αυτά που υπάρχουν στις χώρες τους, με ενότητα μεθόδου, επειδή χρωματίζουν κατά το δοκούν ιστορικά τα ευρήματα. Αυτό δεν το έχουμε αποφύγει και οι Ελληνες, και σε πολύ απλά πράγματα, βαφτίζοντας φερ΄ειπείν κάποιους πολιτισμούς ως προελληνικούς, ενώ είχαν σίγουρα κάποιο όνομα που δεν το ξέρουμε.Αλλά την ιστορία δεν την γράφουν οι νικητές, την γράφουν οι ζωντανοί.Γι΄αυτό και η ιστορία των Φρυγών, των Κιλίκων και των Μασσαγετών θα είναι μονίμως έρμαιο των εποχών.


Η Μακεδονίς της Χρύσας δεν είναι λοιπόν ένα αρχαιογνωστικό δοκίμιο, από αυτά που παράγονται αφειδώς από αγγλοσαξονικούς κυρίως εγκεφάλους, μεταξύ diletanti και sportsmen που δημιουργούν μεγάλες αντιρρήσεις στους ειδικούς ερευνητές αλλά και έχουν μεγάλο και ανερχόμενο αναγνωστικό κοινό.Είναι η νοικοκυρεμένη δουλειά ενός επαγγελματία που σέβεται συναδέλφους, κατοικεί στην Θεσσαλονίκη, κάνει την δουλειά του και ενημερώνεται τακτικά.Αν πάσχει η ενημέρωση, ουδέν μεμπτόν. Με έντυπωσίασε που δεν υπάρχει ας πούμε η Ποτίδαια, ο κατάγραφος τάφος του Αγίου Αθανασίου και μερικά ακόμη πρόσφατα χαρακτηριστικά ευρήματα, αλλά οι προδιαγραφές του προλόγου και του οπισθόφυλλου κάνουν ευκρινές το γιατί.
Αν λογαριάσουμε, κατά τα συνήθη της εποχής, την ζωή σε επταετίες, η Χρύσα Παλιαδέλη αποτέλεσε στοιχείο της δεύτερης, τρίτης και εσχάτης ογδόης επταετίας της δικής μου ζωής. Υπολογίζω ότι ήδη δαπανάτε το πιο ακμαίο τμήμα του εγκεφάλου σας σε λογαριασμούς, οπότε προλαβαίνω να ρίξω και μερικές μπηχτές, ώστε να μη τους δώσετε την αρμόζουσα σημασία.

Το βιβλίο διαθέτει όλα αυτά που τιμούν την συγγραφέα του, αλλά φοβούμαι ότι μήτε μια εκατοντάδα από άξιους επιστήμονες θα μπορούσε να καλύψει τα κενά του, επειδή ακριβώς δεν προέρχονται από αδυναμία ή έλλειψη προσοχής, αλλά από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα,στην οποία δύσκολα επιβιώνεις χωρίς φιάλες οξυγόνου. Εξηγώ: παράλληλα με αυτά που διακριβώνονται και εξηγούνται ,υπάρχουν κι ένα σωρό άλλα, που δεν βρίσκονται στο έργο της Χρύσας, όχι επειδή δεν τα έψαξε. Τα έψαξε, τα βρήκε, αλλά δεν τα δημοσίευσε.Δεν μπορούσε να τα δημοσιεύσει.Το γνωστικό της πεδίο προέρχεται από την πανεπιστημιακή κοινότητα, και οι συνάδελφοί της δεν της αρνήθηκαν στοιχεία επιπρόσθετα, αλλα και από τον χώρο της αρχαιολογικής υπηρεσίας, και τα αποτελέσματα των ερευνών της, όπως δημοσιεύονται. Αλλά έχει πολλά χρόνια, που η ελευθερία της γνώσης είναι ένα τριμμένο ρήμα, ανάλογο με άλλα έπεα πτερόεντα, όπως τοπική αυτοδιοίκηση, απλή αναλογική, μεσαίος χώρος, Ελλάδα δεν είναι μόνον η Αθήνα, οι ακρίτες επιμένουν μόνοι τους, περιφερειακή ανάπτυξη,κυκλωματα στο Κολωνάκι. Το ελληνικό δημόσιο χρηματοδοτεί το σύνολο της αρχαιολογικής έρευνας, ή επιστατεί το έργο των ξένων αποστολών. Η τακτική ενημέρωση των ειδικών περιοδικών συγγραμμάτων και η προδημοσίευση των αρχαιολογικών στοιχείων σε ετήσια συνέδρια καλύπτουν σαφώς το κενό της ενημέρωσης,αλλά δημιουργούν μια ιδιότυπη εμπλοκή στην δημιουργία συνθετικών έργων. Αυτά , σε περίπτωση που κάποιος τολμηρός θελήσει να τα διαπράξει,είτε πρέπει να έχουν «κλείσει» βιβλιογραφικά τουλάχιστον δέκα χρόνια πρίν είτε να γίνουν συλλογικά. Αλλά όλες οι μεγάλες συλλογικές προσπάθειες, έχουν τον χαρακτήρα της «ορθώς πολιτικής» αντιμετώπισης. Ευκολώτερα μπορεί να δημιουργηθεί μια σύνθεση υπό άρχοντα και βοηθούς, όπως γίνεται με τα λεξικά.Επιμένω πως είναι ζήτημα δεκάχρονης σκληρής δουλειάς και μόνον, επειδή δέκα άνθρωποι μπορούν να διαβάσουν και να αφομοιώσουν σε ικανοποιητικό βαθμό περίπου σαράντα δισεκατομμύρια λέξεις.Φτάνουν και περισσεύουν για να παραχθούν τέσσερα εκατομμύρια λέξεων μιάς τεράστιας σύνθεσης.


Στο βιβλίο, πίσω. Πέρα από τα στοιχεία και την σύνθεση, πρέπει να μας ενδιαφέρει κατά πόσον η προσωπικότητα της συγγραφέως εκφράζει την εποχή που το έργο δημιουργήθηκε.Ακόμη και αυτοί που αισθάνονται ότι διαχειρίζονται αιώνιες αξίες, έρχεται η ώρα και η επόμενη γενιά τους θεωρεί παρωχημένους.Η Παλιαδέλη συγγράφει υπό την πανεπιστημιακή εμπειρία των 60s ,υπό την συνταρακτική εμπειρία του 1977, υπό την έννομη διστακτικότητα του 1991. Είναι ακριβώς το παιδί που είδα σε μια φωτογραφία, πενήντα ετών νομίζω, όπου χαμογελάει σε ένα νηπιαγωγείο, συντροφιά με παιδάκια που αργότερα διέπρεψαν στον χώρο τους, τον Γραμμένο, την Δεληγιώργη.Αυτά τα μεταπολεμικά νήπια που πέρασαν από την εποχή του ραδιοφώνου στην εποχή του κινητού και από τα δελτία στις ψηφιακές καρτέλες,συνυπήρξαν με απιστευτες ροκιές κοντά σε επίφοβους τολμητίες, συγκρούστηκαν με συναδέλφους επίσης βέβαιους για τις επιλογές τους και φέρουν εντός τους το εσωτερικό σαράκι μιάς αριστερής συνείδησης που δεν έχει πέραση και τους καταθλίβει. Εϊχαν καλούς δασκάλους που γίνονται καλύτεροι με το πέρασμα του χρόνου, και έχουν εκπληκτικούς μαθητές που δυστυχώς δεν τους ξέρουν. Η εμπράγματη αφροσύνη αυτής της γενιάς οφείλεται στην πεποίθησή της ότι περιστοιχίζεται από πανύβλακες που ωστόσο διαθέτουν (τι σύμπτωσις!) όλα τα μέσα και τους πόρους που οι ίδιοι στερούνται.Δεν συνάντησα άνθρωπο γεννημένο μεταξύ 1940 και 1960 που να μη διαθέτει τέτοια ενεδρεύουσα και εδραία αντίληψη. Εσάς μπορεί να σας φαίνεται τρελό, αλλά επιμένω πως η κάθοδος προς την προσωπική κόλαση αυτής της φυλής ανθρώπων, άρχισε όταν ο πολύς Μάνος Χατζιδάκις είπε ότι ο Φλωρινιώτης είναι ο Μουλουτζί της Ελλάδας, κι άρχισαν τα ζεϊμπέκικα της Ευδοκίας να χαράσουν πολιτικές και στρατηγικές. Αυτομάτως η προσωπική αισθητική των αρχαιολόγων, για να μείνω σε ένα παράδειγμα, άρχισε να μεταβάλλεται σε γάζα αξιών. Οι «παπουτσίχρωμες γραβάτες και οι γραβατιές κάλτσες» έπρεπε να μεταβληθούν σε έναν πολτό από επιφανειακή, ασχολίαστη ενημέρωση. Τα προσωπικά ατυχήματα πλήθυναν. Οι ανασκαφικές εμπειρίες ενοχοποιήθηκαν. Όταν πρίν δέκα χρόνια είδα τον πρώτο αρχαιολόγο της ζωής μου που έδινε οδηγίες να μετρήσει ένα ανασκαφικό μέτωπο σε κάποιον οικονομικό μετανάστη που κρατούσε το ξυλόμετρο εδώ ή εκεί, ενώ εκείνος επόπτευε από το χείλος του σκάμματος, ήξερα ότι η φυλή αυτή μπορεί επειγόντως μόνον να γεράσει,αφήνοντας για το μέλλον τα σπουδαία.


Τελειώνω με το πιο σημαντικό ,κατά τη γνώμη μου.Η Χρύσα Παλιαδέλη είναι καλή μου φίλη.Την γνώρισα στα δεκαοχτώ. Είναι καλόκαρδη, συνεπής, αφιλοκερδής.Στά χρόνια μιάς πολιτιστικής πρωτεύουσας που μου φαίνεται ότι συνέβη πρίν εξήντα χρόνια,κράτησε έναν βαρύ τομέα με απόλυτη επιτυχία, κι αρνήθηκε ακόμη και την συμβολική της αμοιβή. Χορεύει πολύ ωραίο ρόκ.Είχαμε πάει ένα ταξίδι στα Σκόπια για άντληση προγράμματος και με δυό λεξούλες στο αφτί, χειρίστηκε σε χρόνο dt εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις. Ευτυχώς, αυτή η αγαθή εντύπωση υπάρχει στην Μακεδονίδα της. Οι λέξεις είναι στερεωμένες. Καλόκαρδες. Συνεπείς προς τον χαρακτήρα και την κοινωνική της συμπεριφορά. Να το πάρετε, να το διαδώσετε, αφού προηγουμένως το διαβάσετε.Συγγνώμη για το τελευταίο, αλλά οι εκδότες μας ζητούν ωραία οπισθόφυλλα, εδώ και δέκα χρόνια, ξέροντας από πείρα ότι ένας στους πέντε αγοραστές ενός βιβλίου είναι αναγνώστης μόνον του οπισθοφύλλου του. Ευχαριστώ.




Χρήσιμο υστερόγραφο:Διαβάζοντας το κείμενο, προκειμένου να το στείλω προς δημοσίευση,κατάλαβα πόσο με έβλαψε (μαζί με τα προφανή του οφέλη) ο πολύχρονος και καθημερινός αρθρογραφικός βίος. Έδωσα περισσότερη σημασία στο ύφος του παρουσιαστή παρά στην ουσία του βιβλίου.Έτσι, διογκώθηκαν οι γενικές γκρίνιες μου σε βάρος εγκαρδίων παρατηρήσεων που θα είχαν σίγουρα την διαχρονική τους αξία. Ζητώ συγγνώμη ,και από τη Χρύσα και από τους αναγνώστες. Για τους ακροατές, είναι ήδη αργά.

Πρόσφατη(19.05.09) πρόσχωση: πανάθεμά με και να θυμόμουνα που το έδωσα προς δημοσίευση. Πάντως το διάβασα στην παρουσίαση του βιβλίου, Σαλονίκη.